WNĘTRZE PEŁNE TAJEMNIC
Dziś
spojrzymy na nasze ciało od środka, a więc zbadamy pochodzenie nazw niektórych
organów wewnętrznych.
No właśnie, ORGANY. Skąd właściwie
ta nazwa i w jaki sposób łączy się z instrumentem muzycznym? Organ w znaczeniu ‘narząd ciała’
funkcjonuje w polszczyźnie od XVIII wieku. Wcześniej to określenie w takim
kontekście znane było tylko u Mikołaja Reja: Nie dopuszczajże… temu światu marnemu zapsowywać a zatłumiać w tobie
tych członków a tych organów które On raczył tobie sprawić ku świętej czci a ku
chwale swojej. Organ najprawdopodobniej pochodzi od łacińskiego organum, które oznacza ‘narzędzie, instrument, zwłaszcza
muzyczny’[1].
Pierwszym narządem wewnętrznym,
którego pochodzenie chciałybyśmy zbadać, jest ŚLEDZIONA. Korzenie tej nazwy sięgają bardzo daleko, bo aż do
języka praindoeuropejskiego, w którym występowała forma *spelgh-en-ā.
Z tego wykształciło się prasłowiańskie *selzena
( w znaczeniu ‘śledziona’), a od tej formy pochodzi polska wersja. W języku polskim oczekiwalibyśmy raczej
postaci śleziona, -dź- jest wtórne, być może pod wpływem
postaci słodzona i *słodzina, powstałych przez nawiązanie
do rodziny słodzić, słodki.[2]
Kolejnym
organem, który nas zaciekawił, są JELITA. Od XV wieku oznaczają one ‘część
przewodu pokarmowego, kiszkę’. Wiemy, że ta nazwa pochodzi od prasłowiańskiego *elito (w znaczeniu ‘jelito, kiszka’).
Niestety na tym kończy się wiedza o pochodzeniu tego słowa. Dalsza
etymologia nie jest pewna.[3]
No właśnie, określeniem, które od
razu kojarzy nam się z jelitami, jest
KISZKA. To słowo w takim znaczeniu było używane dość rzadko przed XVIII wiekiem[4],
chociaż występowało w polszczyźnie już od XV stulecia jako nazwa własna, a od XVI –
w dzisiejszym znaczeniu. Kiszka pochodzi od prasłowiańskiego kyšЬka
(‘wnętrzności lub ich część, jelito’). Przypuszczalnie jest to pierwotne
zdrobnienie z przyrostkiem –Ьka
od prasłowiańskiego *kyša (‘coś
skwaśniałego, kwaśnego, nawilżonego’), będącego derywatem z przyrostkiem *-ja
od prasłowiańskiego *kysĕti (‘kisić’).
Hipotetycznie wcześniej oznaczała ‘to, co łatwo ulega fermentacji, kwaśnieje’,
czyli ‘wnętrzności zwierzęce’.[5]
➜A PONADTO...
➣ w XVI wieku istniał przymiotnik śleziony (śledzionny), który oznaczał 'związany ze śledzioną' ➣ chociaż JELITA w znaczeniu anatomicznym funkcjonują dopiero od XV wieku, wcześniej istniała nazwa miejscowa Jelitowo, a także herb szlachecki Jelita (najstarsze zapisane wzmianki o tym herbie pochodzą z 1398 roku)
 |
| Danae, Rembrandt. źródło: Wikipedia; dostęp: 06.05.2017 |
[1] A. Bańkowski,
Etymologiczny słownik języka polskiego,
Warszawa 2000, t.2, s. 427-428.
[2] W.
Boryś, Słownik etymologiczny języka
polskiego, Kraków 2005, s. 615.
[3] W.
Boryś, Słownik etymologiczny języka
polskiego, Kraków 2005, s. 212.
[4] A. Bańkowski,
Etymologiczny słownik języka polskiego,
Warszawa 2000, t.1, s. 682.
[5] W.
Boryś, Słownik etymologiczny języka
polskiego, Kraków 2005, s. 231.
Komentarze
Prześlij komentarz