SŁOWO SŁOWU NIERÓWNE?

Chyba większość z nas, widząc słowo PIĘŚCIARZ, nie ma problemu z intuicyjnym rozszyfrowaniem jego etymologii. Dzieje się tak dlatego, że pięść (pierwotnie: ‘stan pięciu palców razem’), od której pochodzi ten wyraz, jest bezpośrednio związana z czynnością wykonywaną przez owego sportowca[1]. Czy pochodzenie wszystkich tego typu określeń jest proste do ustalenia? Dziś przeanalizujemy kilka przykładów – większość z nich na pierwszy rzut oka przypomina nam słowa, które nie zawsze są ze sobą związane – i spróbujemy zdementować lub potwierdzić ich zależność.

Na początku coś prostego: słowo GRUBOSKÓRNY. Według Słownika języka polskiego Witolda Doroszewskiego jest to ‘określenie człowieka niedelikatnego, niewrażliwego, nieokrzesanego, ordynarnego’. Przytacza on również dawne znaczenie, gdzie „gruboskórne” w użyciu rzeczownikowym w systematyce zoologicznej oznaczało po prostu ‘ssaki o grubej skórze’.[2] Natomiast samo słowo „gruby” przenośnie określało człowieka prostego, nieokrzesanego i  niewychowanego[3].

Kolejnym przykładem jest POWIEKA. W znaczeniu anatomicznym odnotowana jest już w czternastowiecznym Psałterzu Floriańskim i Puławskim, pisał o niej także Krupiński w 1775 roku: powieki niedobrze dowarte nie są dobrym znakiem zdrowia[4]. Funkcjonuje ona także współcześnie w tym samym znaczeniu jako ‘ruchoma fałda skóry, mogąca zakryć gałkę oczną’. W tym przypadku etymologia nie jest nadmiernie skomplikowana. Słowo to pochodzi najprawdopodobniej od prasłowiańskiego *věka lub *vĕko o znaczeniu ‘przykrycie, wieko’ (wskazuje na to występowanie podobnych form w innych językach – ukraińskie povίka,  białoruskie pavéka)[5]. Inni badacze natomiast domyślają się także, że mogło też niegdyś istnieć słowo †po-vĕčiti o znaczeniu ‘pokryć wiekiem’[6].

Następnym przykładem jest OBOJCZYK, dawniej nazywany obójczykiem. Czy jest on związany z obojem? Prawdopodobnie nie. Od 1787 roku odnotowano go jako rodzaj kołnierzyka lub element zbroi[7]. Obój natomiast od XVIII w. funkcjonuje jako instrument muzyczny o dosłownym znaczeniu wysokie drewno albo długi flet o wysokim tonie. Dawniej w XV-XVII wieku słowo to było używane także na określenie każdego z pary np.: obojej płci (…), obój naród.[8]

Zastanówmy się co z nieco innym zapowiadanym już wcześniej słowem. Mianowicie ŻEBRAK. Czy ma on coś wspólnego z żebrem? W jednym z artykułów znalazłyśmy, urwaną tu z kontekstu,  definicję: “żebrak” – jest to gość, któremu widać żebra, więc etymologia wspólna ze słowem: “żebro”[9]. Ze względu na to, że artykuł dotyczył zmian w ortografii polskiej, w pierwszej chwili uznałyśmy to za pewniak. Jednak żaden ze słowników, do jakiego udało nam się dotrzeć, nie potwierdza przedstawionej wyżej tezy. Żebro pochodzi od prasłowiańskiego *rebro i praindoeuropejskiego *reb^h o znaczeniu ‘pokryć’, prawdopodobnie pierwotnie ‘to, co pokrywa lub tworzy klatkę piersiową’[10]. Żebrak natomiast od XV wieku jako ‘ten, kto chodzi po prośbie’ należy porównać z greckim žebrić o znaczeniu ‘modlić się’[11].

➜A PONADTO...

    ➣ ...warto przypomnieć tu przydomek króla Łokietka, które także pochodzi od części ciała i jest związany ze niewielkim wzrostem władcy, który ‘miał zaledwie łokieć (w znaczeniu nazwy miary)’ lub ‘sięgał do łokcia’. W formie mianownikowej przydomek ten brzmiał Łoktek, dzisiejsza postać pochodzi zaś od formy dopełniacza Łokietka, która z czasem zaczęła funkcjonować jako temat mianownika. Co ciekawe w źródłach obcych jego przydomek funkcjonuje w formie niezdrobniałej jako: Łokieć[12].

 Diogenes, Jean-Leon Gerome

Źródło: commons.wikimedia.org, dostęp: 28.04.2017 r.

---

[1] W. Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 2005, s. 434.
[2] Słownik języka polskiego pod red. Witolda Doroszewskiego [w:] http://sjp.pwn.pl/doroszewski/gruboskorny;5431769.html dostęp: 28.04.2017 r.
[3]  W. Boryś, dz. cyt, s. 181.
[4] A. Bańkowski, Etymologiczny słownik języka polskiego, Warszawa 2000, t. 2, s. 731.
[5] W. Boryś, dz. cyt., s. 473.
[6] A. Bańkowski, dz. cyt., s. 731.
[7] Tamże, s. 347.
[8] Tamże, s. 348.
[9] Niezmienna wartość języków [w:} http://wspanialarzeczpospolita.pl/tag/zebro/ dostęp: 28.04.2017 r.
[10] W. Boryś, dz. cyt, s. 753.
[11] Tamże.
[12] Władysław Łokietek [w:] https://pl.wikipedia.org/wiki/W%C5%82adys%C5%82aw_I_%C5%81okietek#Filiacja_i_przydomek dostęp: 28.04.2017 r.