ETYMOLOGIA OD TYŁU
Ukazując cały wachlarz etymologii nazw
części ciała, nie możemy pominąć także naszych pośladków. Funkcjonuje wiele
określeń, które je nazywają: od przytoczonej wcześniej nazwy neutralnej przez
potoczną pupę i pospolite zad, zadek, tyłek, siedzenie, aż do wulgarnego dupa. Określenia
te oraz ich nacechowanie zmieniały się na przestrzeni wieków.
Zacznijmy
od neutralnych POŚLADKÓW. Nazwa ta, w znaczeniu ‘tylna część ciała, tyłek’
funkcjonuje od XIV w. Dawniej oznaczała ‘tył, część najbardziej oddaloną od
przodu’, a w okresie staropolskim także ‘potomek, następca’ i ‘okres
najbardziej oddalony w czasie’, ‘ostatnia część, reszta’. Pośladek pochodzi
od słowiańskiego *poslědъkъ – ‘ostatnia część czegoś, pozostałość, koniec’,
które powstało od wyrażenia przyimkowego *po slĕdĕ – ‘na końcu, z tyłu’. Od
tego też w XVI w. powstała nazwa poślad oznaczająca ‘ziarno gorszego gatunku
po wianiu zboża’[1],
a także 'anatomiczne biodro widziane od tyłu'[2]. Pośladkowie znaczyło niegdyś to samo, co 'potomkowie', możemy dostrzec to na przykład w Psałterzu Floriańskim: uderzył nieprzyjaciele swoje w pośladki[3]. Natomiast
pochodne od tego pośledziej występowało zamiast dzisiejszego 'później'[4].
Zastanówmy
się teraz nad jednym z wyrazów pospolitych. TYŁEK to oczywiście zdrobnienie od
słowa tył. Wyraz ten funkcjonuje od XIV w.
jako ‘część przeciwległa od przodu; część ciała po stronie pleców (u
człowieka), część ciała położona najdalej od głowy (u zwierząt)’[5].
Słowo pochodzi od praindoeuropejskiego *tu-l-
/ *teṷ-l- o znaczeniu ‘nabrzmiewać,
obrzmiewać puchnąć’ z czego w słowiańszczyźnie ‘obrzmiała, tylna część ciała’[6]. W
językach słowiańskich tył odnosił się również do głowy, potylicy, karku, a także
tępej strony noża, siekiery, obucha[7].
Podobne
znaczenie ma także ZAD. Od XVI w. notowany jest w znaczeniu ‘tyłek’, od XV w.
natomiast jako ‘tylna część czegoś’[8].
Zapewne wielu z nas pochodzących ze wschodniej części Polski słyszało kiedyś w
wypowiedziach naszych babć wyrażenie: „na
zad” – co oznacza: „z tyłu/do tyłu”. Słowo zad zostało utworzone przez połączenie przyimków *za i *-dъ. Co ciekawe w
określenie za swe zadki możemy
odnaleźć nawet w biblii w znaczeniu ‘za siebie’. Zadek występował jako oboczna wersja słowa rzyć – jednym z najstarszych określeń pośladków. Pochodną formą
jest również zadziec – ‘pośladek
mięsa’[9]. Dziś natomiast zad najczęściej funkcjonuje w odniesieniach do zwierząt, głównie w znaczeniu tyłu konia.
➜A PONADTO:
➣ Zarówno
Pośladek[10]
jak i Dupa, Dupka[11] funkcjonowały
niegdyś jako nazwy osobowe. Od nich powstały nazwy miejscowe: Dupice
(prawdopodobnie dawna nazwa Piaseczna, woj. śląskie[12])
czy Duplice Małe (od 1925 r. Przemysłów, woj. łódzkie[13])
i Duplice Wielkie (dzisiaj Wyborów, woj. łódzkie[14]).
➣Słowo pośladkowie występowało kiedyś w znaczeniu 'potomkowie', natomiast zadnica (rus.) oznaczała ‘spadek’[15],
przypadek? ;)
źródło: Gustave Courbet, Kąpiące się, https://pl.wikipedia.org (dostęp: 20.05.2017 r. ).
[1] W.
Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 2005, s. 469.
[2] A.
Bańkowski, Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 2, Warszawa 2000, s. 720.
[3] Tamże.
[4] A.
Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 2000, s. 432.
[5] W. Boryś,
Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 2005, s. 658.
[6] Tamże, s. 658-659.
[7] Tamże.
[8] Tamże,
s. 725.
[9] A.
Brükner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 2000, s. 643.
[10] A.
Bańkowski, Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 2, Warszawa 2000, s. 720.
[11] Tamże, s. 311.
[12] http://www.kroczyce.pl/kategorie/m_piaseczno
(dostęp: 20.05.2017 r.).
[13] https://pl.wikipedia.org/wiki/Przemys%C5%82%C3%B3w_(wojew%C3%B3dztwo_%C5%82%C3%B3dzkie)
(dostęp: 20.05.2017 r.).
[14] https://pl.wikipedia.org/wiki/Wybor%C3%B3w_(wojew%C3%B3dztwo_%C5%82%C3%B3dzkie)
(dostęp: 20.05.2017 r.).
[15] A. Brükner,
Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 2000, s. 643.
Komentarze
Prześlij komentarz