NOGI NA TAPECIE

 Ile razy bezrefleksyjnie zdarłeś kolano albo uderzyłeś się w piszczel? No właśnie!  Najwyższa pora pomyśleć o kończynach, a właściwie o etymologii ich nazw. ;) Dziś bierzemy na tapet nasze NOGI.

         Pierwotnie noga oznaczała zakończenie kończyny, czyli u zwierząt kopyto, a u ptaków pazur. W języku prasłowiańskim ten wyraz był nacechowany pejoratywnie, a neutralnym powszechnie funkcjonującym określeniem był *piech (od łacińskiego pes, pedis lub greckiego pous, podos). Od XIV wieku słowo noga było używane we współczesnym znaczeniu.[1] Od tego powstało wiele wyrazów pochodnych, między innymi nogawice (w znaczeniu ‘spodnie’)[2] i nogaj (w znaczeniu ‘wysoki człowiek’)[3]

         Trochę inaczej było z kolanem. Na początku był to wyraz związany z botaniką – oznaczał węzeł na pędzie rośliny, rozdzielający jego dwa odcinki przyrostów rocznych; kolanko na źdźble roślinnym. Znaczenie anatomiczne – główny staw nogi – jest wtórne.[4] W epoce staropolskiej słów kolano i pochodzącego z łaciny genu (oznaczającego de facto główny staw nogi) używano wymiennie.[5] Liczba mnoga miała formę kolenie, czego ślad  możemy znaleźć w twórczości Mikołaja Reja.[6] Natomiast według Aleksandra Brücknera kolano i pokolenie należą do wspólnej rodziny etymologicznej. Prawdopodobnie wywodzą się od greckiego kolon (czyli ‘członek’). Dowodem na to jest fakt, że w języku staro-cerkiewno-słowiańskim koleno oznacza pokolenie.[7]

       Zwrot zadąć w piszczel wydaje nam się dziś dość abstrakcyjny. Aczkolwiek od XV do XVIII wieku piszczel znaczył tyle co ‘piszczałka, instrument dęty’.[8] Wywodzi się on od ogólnosłowiańskiego czasownika piskati (od tego polskie piskać, czyli ‘piszczeć’). Piszczel oznaczał także rodzaj broni palnej (przez podobieństwo do rurki instrumentu muzycznego) oraz ‘puste wnętrze trzciny’, a w sensie metaforycznym – próżność.[9]

➜A PONADTO...

➣  w XVI wieku powiedzenia pika pod kolany używano na określenie tremy

➣ gdyby słowo piszczel funkcjonowało dziś w pierwotnym znaczeniu, Łukasz Piszczek nazywałby się Łukasz Grajek ;)

Akt z czarnym szalem, Janusz Szpyt.

źródło: tadeo-art; dostęp 20.04.2017

---

[1] Glosariusz staropolski: dydaktyczny słownik etymologiczny, red. naukowa Wanda Decyk-Zięba, Stanisław Dubisz, Warszawa 2008, s. 109-110.

[2] A. Brückner,  Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 1993, s. 365.

[3] S. Reczek, Podręczny słownik dawnej polszczyzny, Warszawa 1968, s. 258.

[4] A. Bańkowski, Etymologiczny słownik języka polskiego, Warszawa 2000, t.1, s. 749.

[5] Słownik staropolski, Warszawa 1960, s. 314.

[6] A. Bańkowski, Etymologiczny słownik języka polskiego, Warszawa 2000, t.1, s. 749.

[7] A. Brückner,  Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 1993, s. 245.

[8] S. Reczek, Podręczny słownik dawnej polszczyzny, Warszawa 1968, s. 323.

[9] Słownik polszczyzny XVI wieku, red. naczelny Maria Renata Mayenowa, Warszawa 1996, t.24, s. 301.